Генетиканың негізгі түсініктері
Айқас
шағылыстыру – гомологты хромосомалар мейоздық бөліну кезінде бір-бірмен
айқасып, сәйкес үлескілермен алмасу процесі.
Аллельді
гендер - гомологиялық жұп хромосомның бірдей учаскілерінде
орналасқан бір геннің әртүрлі формалары. Аллельді гендер бір белгінің вариантын
анықтайды.
Аутосомдар –
жыныстың екеуінде болатын хромосомдар.
Биологиялық
алға басу (пргресс) – дарақтар санының, жүйеленген сан алуандықтың
артуы және аймақтың кеңеюі.
Биологиялық
кері кету (регресс) – дарақтан саны мен олардың жүйеленген топтары санының
кемуі және аумақтың тарылуы.
Ген – хромосомның
белгілі бөлігінде орналасқан тұқым қуалау ақпаратының генетикалық
өлшем бірлігі. Белоктың алғашқы құрылымы туралы хабар бар ДНК молекуласының
учаскесі.
Гендік
қор (генофонд) — популяцияның түрлік немесе систематикалық топтық
гендерінің жиынтығы.
Геном –
жасуша хромосомасы немесе организм гендерінің гаплоидты жиынтығы.
Генотип –
ағзаның гендер жиынтығы.
Гетерозиготты
ағза – белгілі геннің әр түрлі жұп аллельді гомологты
хромосомаларда орналасқан әртүрлі гендер.
Гетерозис –
гомологты хромосомада белгілі жиілікпен кездесетін гендердің жиынтығы.
Гибридологиялық
әдіс - әртүрлі таза сызықтарға жататын даралардың гибридизациясы және
бір-бірінен альтернатив белгілері бойынша ажыратылады. Келесі ұрпақта мұндай
шағылыстыру нақты статистикалық заңдылықтар бойынша өтеді.
Гомозиготты
ағза – гомологты хромосомада белгілі геннің бірдей жұп аллельдері
орналасқан диплоитты ағза.
Гомологиялық
хромосомдар – құрылысы жағынан ұқсас бір локуста аллельді гендері бар, бір
белгінің дамуына жауап беретін хромосомдар.
Ди
– және полигибридті шағылыстыру – екі немесе көп жұп қарама-қарсы
белгілері бойынша ажыратылатын гомозиготалы даралар шағылыстыру.
Доминантты
ген - аллельді гендердің біреуін – рецесивті генді басатын ген. Белігінің
басым болу құбылысын доминанттау, ал басым белгіні доминантты белгі деп атайды.
Жынысты
хромосомдар – екі жыныстың бір-бірінен ажырай алатын хромосомдар.
Кодомирование –
гетерозиготалы организмде екі аллельді геннің айқын көрінісі және де олар бір
біріне әсерін тигізбейді.
Коньюгация –
бактериялардағы ДНК алмасу процесі. Бұл жағдайда ДНК беретін жасуша
(донор), ДНК-ны қабылдайтын (акцептор) қосылады.
Көбею
шексіздігі – бұл тірі ағзалардың дәл осы нақтылы жағдайларда тірі қала
алатын ұрпақтарды көбірек өндіретін ортақ қасиет.
Моногибридті
шағылыстыру – бір жұп альтернатива белгілері бойынша ажыратылатын
гомозиготалы даралар шағылыстыру.
Мутация —
организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды бөліктері —
гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын, тұқым қуалайтын
өзгергіштік.
Өзгергіштік —
организмнің бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің сыртқы орта факторларының
әсерінен өзгеруі, соған байланысты ол жаңа белгі-қасиеттерге ие болады немесе
өзінің кейбір белгі-қасиеттерін жоғалтады.
Таза
линия (іріктемелер, қолтұқымдар, штаммалар) – гендердің бір немесе бірнеше
аллель бойынша гомозиготты жиынтығы, өсімдіктердің өздігінен немесе өзара
тозаңданғанда белгілердің ыдырауы байқалады.
Толық
доминанттылық – аллельді жұп геннің біреу басым қасиетті көрсетіп,
гетерозиготалы күйде де гомозиготалы даралардағы сияқты айқын
көрініс береді, ал рецессивті геннің әсері байқалмай жасырын қалады.
Толымсыз
доминанттау – аллельді гендердің екеуінің әсері бірдей байқалып, сондықтан
аралық сипаттағы формалар қалыптасады.
Тұқымқуалау –
организмдердің ұрпақтан ұрпаққа белгілерін өтқізе алатын
қасиет. Тұқымқуалауғыштық материалдарын тасымалдаушысы ДНК болып
есептеледі.
Фенотип –
геноти пен айналадағы ортаның әсерінен қалыптасқан белгілердің жиынтығы.
Хромосома -
өзіндік ядролық құрылым, екі иықшасы, центромерасы және екі хроматинды болады.
Ыдырау –
ұрпақта бірнеше фенотиптің немесе генотиптің пайда болуы.
|